Historia Powiatu

Ziemia Ząbkowicka to region geograficzno – historyczny położony na terenie Przedgórza Sudeckiego w południowo – wschodniej części Dolnego Śląska. Głównymi miejscowościami tego terenu były od najdawniejszych czasów miasta: Ziębice (Münsterberg) i Ząbkowice Śląskie (Frankenstein), które oddziaływały administracyjnie i gospodarczo na okoliczne wsie. Z uwagi na sprzyjający klimat, urodzajne gleby i położenie przy ważnych szlakach handlowych, tereny te były zamieszkane od wczesnego średniowiecza przez ludność polską. Świadczą o tym liczne polskie nazwiska rycerzy i chłopów oraz nazwy miejscowości występujące w tzw. Księdze Henrykowskiej. O polskości tych ziem najlepiej świadczy i to, że we wspomnianej księdze niemieckiej mnich z klasztoru cystersów w Henrykowie – Piotr zapisał pierwsze zdanie w języku polskim, które brzmi: day ut ia pobrusa, a ti poziwaj (daj ja pomielę, a ty odpocznij). xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

W okresie wczesnośredniowiecznym teren Ziemi Ząbkowickiej należał do dzielnicy śląskiej piastowskiego państwa polskiego. Tak działo się, aż do czasów śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 r. i jego testamentu, na mocy którego Śląsk przypadł najstarszemu synowi – Władysławowi, jako dzielnica dziedziczna. Wkrótce Władysław popadł w konflikt ze swoimi braćmi i zmuszony był opuścić Polskę, a na Śląsk wrócili jego synowie: Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi. Ten pierwszy otrzymał Dolny Śląsk i stał się protoplastą książąt śląskich. Jego prawnukiem był książę Henryk IV Probus, któremu przypisuje się założenie Ząbkowic. Ziemia Ząbkowicka leżała wówczas w obrębie piastowskiego księstwa wrocławskiego. Po śmierci księcia w 1290 r. Ząbkowice i okolice w związku z podziałem księstwa wrocławskiego znalazły się w granicach księstwa świdnickiego, rządzonego silną ręką przez księcia Bolka I. Po jego śmierci w 1301 r. zgodnie z ówczesną zasadą podziałów dynastycznych księstwo świdnickie przypadło w udziale jego nieletnim synom Bernardowi, Henrykowi i Bolkowi. W 1321 r. najmłodszy z nich otrzymał we władanie wschodnią część księstwa świdnickiego z Ziębicami i Ząbkowicami, a Ziębice obrał za swoją siedzibę przybierając imię Bolka II. Powstało w ten sposób samodzielne piastowskie księstwo ziębickie i to właśnie ono „protoplastą” powstałego później powiatu ząbkowickiego, którego obszar nazywamy obecnie Ziemią Ząbkowicką. W latach 1327 –1329 król Czech – Jan Luksemburski zmusił do złożenia hołdu lennego większość książąt śląskich. Bolko II początkowo opierał się tym zapędom czeskim, lecz uległ ostatecznie 1336 r. składając hołd lenny królowi Czech. Od tego momentu aż po 1742 r. Ziemia Ząbkowicka, podobnie jak cały Śląsk, znajdowała się przy koronie czeskiej. Od samego początku rządów piastów ziębickich Ząbkowice wraz z okolicami były przedmiotem zastawów, a w 1351 r. zostały ostatecznie sprzedane królowi czeskiemu za 6 tys. grzywien praskich groszy. Jest to jedna z ważniejszych dat w dziejach Ząbkowic zamykająca ostatecznie okres piastowski w historii miasta. Od tego czasu Ząbkowice zostały stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego (niem. Weichbild Frankenstein), który był pierwowzorem późniejszego, powstałego w XVIII w. samodzielnego powiatu ząbkowickiego.

Samodzielne piastowskie księstwo ziębickie z Ziębicami i okolicami istniało jeszcze do 1428 r. do czasu śmierci ostatniego piasta ziębickiego – Jana, który poległ w bitwie
z husytami pod Starym Wielisławiem. Spowodowało to włączenie obszaru księstwa, podobnie jak wcześniej okręgu Ząbkowic do posiadłości koronnych i utworzenie ziębickiego dystryktu miejskiego (niem. Weichbild Münsterberg). W 1454 r. księstwo wraz
z Ząbkowicami odkupił namiestnik i wielkorządca królestwa czeskiego Jerzy z Podiebradów, od 1458 r. – król Czech. Rok później uzyskał od cesarza nadanie księstwa ziębickiego jako lenna dla swoich synów. Od tego momentu, aż po 1569 r. (jedynie z niewielką przerwą) księstwo było własnością Podiebradów. Najwybitniejszy przedstawiciel tego rodu – książę Karol I panujący w księstwie w latach 1511-1536 w 1524 r. obrał Ząbkowice za swoją siedzibę i rozpoczął budowę wspaniałej rezydencji - pierwszego renesansowego zamku na Śląsku. Od tego momentu stolicą księstwa ziębickiego są Ząbkowice i one stają się siedzibą władzy administracyjnej i sądowniczej. Panowanie Podiebradów trwało, jak już wcześniej wspomniano, do 1569 r. i następnie księstwo z powrotem stało się własnością koronną.
W dniu 30 maja 1570 r. na zamku w Pradze stany księstwa (okręgu) ziębickiego i dystryktu miejskiego Ząbkowic złożyły hołd lenny cesarzowi Maksymilianowi II Habsburgowi. Cesarz nadał księstwu tzw. konstytucję krajową, w której zobowiązał się do zachowania wszystkich dotychczasowych przywilejów. Ponadto przyrzekł stanom, że księstwo ziębickie z miastami Ziębice i Ząbkowice po wsze czasy pozostaną przy koronie czeskiej i nie będą przedmiotem sprzedaży czy zastawu. Od tej pory księstwem w imieniu cesarza administrował starosta krajowy. Przestrzegania prawa pilnował powołany do tego celu sąd, zwany również krajowym złożony ze starosty, opatów klasztorów cysterskich w Henrykowie i Kamieńcu, czterech przedstawicieli  rycerstwa miejscowego i po dwóch przedstawicieli mieszczan
z Ziębic i Ząbkowic. Cesarz ustanowił także pięczęć urzędową z herbem księstwa (okręgu) ziębickiego i okręgu ząbkowickiego. W 1654 r. księstwo zostało dane w dziedziczne posiadanie księciu Janowi Weikhardowi Auersperg – sekretarzowi cesarza za zasługi dla dworu habsburskiego w wojnie trzydziestoletniej. Auerspergowie rządzili w księstwie aż do 1791 r.

W połowie XVIII w. skrystalizowały się nowożytne granice księstwa ziębickiego, które w dużej mierze przypominają granice powiatu ząbkowickiego. Granica zachodnia oparta była o grzbiety Gór Sowich, Bardzkich i Złotych, przez które księstwo graniczyło
z Hrabstwem Kłodzkim. Granica południowo – wschodnia z księstwem biskupów wrocławskich (księstwem nyskim) przebiegała od szczytu Jawornika Wlk. w Górach Złotych aż po miejscowość Szklary w pobliżu Ziębic. Warto dodać, że fragment tej granicy w pobliżu Ziębic do tzw. granica Św. Jana ustalona jeszcze w drugiej połowie XIII w. w związku
z konfliktem o dziesięciny pomiędzy księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem,
 a biskupem wrocławskim – Tomaszem II. Oznaczają ją stojące do dzisiaj dwumetrowej wysokości kamienie graniczne znajdujące się dokładnie na granicy powiatu ząbkowickiego
i woj. dolnośląskiego z woj. opolskim. Od wschodu i północnego wschodu księstwo ziębickie graniczyło przez Wzgórza Strzelińskie i urodzajną dolinę Oławy z księstwem legnicko – brzeskim. Najbardziej płynną była granica północno - zachodnia i północna na Nizinie Śląskiej z księstwem świdnickim. W 1740 r. wojska pruskie pod dowództwem króla Fryderyka II niespodziewanie zajęły Śląsk rozpoczynając trwające do 1763 r. wojny śląskie. Na mocy pokoju wrocławskiego z 11 czerwca 1742 r. niemal cały Śląsk znajdujący się dotąd w królestwie czeskim został włączony do Prus. Fryderyk II dokonał zmian w administracji nowej prowincji dzieląc dotychczasowe księstwa na powiaty. Na terenie księstwa utworzono dwa powiaty – ziębicki i ząbkowicki zgodnie z wcześniejszym podziałem na dystrykty miejskie. Taki podział, oraz granice księstwa ziębickiego, którego nazwę stosowano do
1815 r. pozostały praktycznie aż do 1932 r. mimo podejmowanych kilku reform administracyjnych. Ostatnia za czasów niemieckich reforma miała miejsce w 1932 r. i była związana z działaniami oszczędnościowymi rządu. Rozporządzeniem z dnia 1 sierpnia 1932 r. po niemal 200 latach zlikwidowano powiat ziębicki. Ziębice wraz z okolicami zostały włączone do powiatu ząbkowickiego, a jego północna i wschodnia część do powiatu grodkowskiego i strzelińskiego. Z dniem 1 listopada 1932r. zaczął funkcjonować na tym obszarze tzw. Wielki Powiat Ząbkowicki. Powiat Ząbkowicki został w maju 1945 r. wyzwolony przez oddziały radzieckiej 59 armii ogólnowojskowej. Już 21 maja 1945 r. zaczęła działać polska administracja, a w grudniu 1945 r. powołano urząd starostwa powiatowego. Powiat Ząbkowicki w granicach niemal nie zmienionych sprzed wojny istniał do 1975 r. do reformy administracyjnej Polski w wyniku której zlikwidowano duże województwa i powiaty. Następna reforma przypadła na dzień 1 stycznia 1999 r. w wyniku której powołano samorządowy powiat ząbkowicki. 

Oprac. Jerzy Organiściak - Radny Rady Powiatu Ząbkowickiego